Bài 2: Ngàn cân mỗi chữ
Tư thỉnh thoảng lên thăm anh Trang Thế Hy, không nhiều và thường không báo trước. Mà không lần nào anh bất ngờ. Cứ như đã chờ từ bao giờ. Cứ như khi cô chưa đến thì cũng đã có cô ở đấy rồi. Tri âm. Người ta bảo tri âm là chỉ khẽ nghiêng tai, đã nhận ra được bước chân của nhau dù chưa thấy mặt. Thật tri âm nữa, là ngay khi người ấy chưa đến, chưa đi nữa kia, còn tận đất Mũi tít mù, như ăngten vậy, đã nghe âm âm bước chân. Tư lên, thường sáng lên chiều xuống, hoặc đi tiếp về thành phố, như tiện mà ghé lại, tuy kỳ thiệt chủ ý là chỉ đến đây thôi, cả hai đều biết mà không nói, như trong một truyện ngắn nhẹ nhàng của anh hay coi như vô tư của Tư. Cũng có khi cô ở lại một hai ngày.
Chuyện thứ hai
Tôi có hứa với anh Trang Thế Hy mỗi năm xuống thăm anh một lần, kể từ hồi anh về dưới ấy chưa năm nào lỗi hẹn, có năm còn dôi thêm vài chuyến. Mà chưa lần nào gặp Tư ở đấy. Chưa lần nào được chứng kiến đôi bạn ấy trò chuyện. Tò mò chẳng hay gì, nhưng quả thật rất muốn biết hai con người đều là “đặc sản” miền Tây, đặc sản độc của Nam bộ ấy (chữ của Trần Hữu Dũng), họ xa nhau đến thế về thế hệ mà gần nhau đến thế về con người, họ giống nhau và cũng khác nhau đến lạ về tài năng, từ hai hướng chừng đối nghịch mà đi đến tinh hoa của văn chương đồng bằng Cửu Long, cũng là của văn chương cả nước; và điều này có thể còn quan trọng hơn: là người tài, cũng như tất cả những người tài, bằng cách này cách khác họ luôn đối mặt với những thách thức tinh vi của nghề văn, theo một cách nào đó là luôn ở hàng đầu, không phải vì một thứ tiền phong chủ nghĩa gì mà thực ra họ chẳng thèm quan tâm, mà vì đấy là bản chất công việc của họ, là sinh tử đối với sự tồn tại của họ như một công dân của thế giới văn chương, họ căm cụi và dũng cảm giải quyết hằng ngày và cả đời. Hai người tài ấy, họ nói với nhau về những thách thức ấy như thế nào. Rất muốn được tò mò nghe, biết. Về chuyện chữ nghĩa của họ. Bởi họ kỹ lắm trong chuyện chữ nghĩa, lao động suốt đời, nhọc nhằn, thú vị, nhấm nháp, hạnh phúc, đau khổ của họ nói cho đúng cũng chỉ là chuyện chữ nghĩa, vật lộn với nó, trằn trọc với nó, khám phá ra nó, bắt được nó, trì giữ nó, vắt kiệt nó, hay cắn răng dứt bỏ nó. Tôi có một ý này, không biết có chính xác không, xin cứ thử nói liều: hình như cả Nguyễn Ngọc Tư và Trang Thế Hy, nói theo cách nào đó, về căn bản là những nhà thơ. Bởi thái độ của họ, cách hành xử của họ đối với chữ nghĩa, chính xác hơn là đối với các từ. Jean Paul Sartre có nói rằng sự khác nhau giữa nhà văn với nhà thơ là ở chỗ này. Trong khi đối với nhà văn từ là công cụ, họ sử dụng chúng, chúng là phương tiện biểu nghĩa, chúng mang nghĩa, cái nghĩa mà nhà văn muốn nói ra với người đọc, chúng mang cái nghĩa được gửi vào trong chúng như gửi vào trong những cái vỏ vậy, lột cái nghĩa đó ra, để lại trên trang giấy, rồi đi, trống rỗng, chỉ còn là cái vỏ, trong suốt; vâng, trong khi nhà văn “dùng” các từ như vậy, thì nhà thơ không hề sử dụng các từ. Đối với họ từ không là những cái vỏ mang nghĩa, mà là những sự vật, như mọi sự vật của thế gian này. Những sự vật sống. Họ gặp chúng, sờ vào chúng, chạm vào cái sần sùi hay trơn láng, nóng hay lạnh, mềm hay cứng... của chúng. Họ mang chúng đến và để nguyên chúng đấy, những sự vật-từ, trên trang giấy cho ta, người đọc, chạm vào, mà biết về cuộc đời, như biết về thế giới sống, như sống giữa thế giới ấy.
Tập thơ mỏng mà nặng
Trang Thế Hy có một tập thơ, hình như rất ít người biết, mà rất hay, cả tập mỏng dính, vỏn vẹn chín bài, bài nào cũng hay, cộng chín bài dịch của Tagore nữa, cũng mỏng tang và dịch cũng thật tài. Có một bài thơ ở đấy cậu bé nghèo là anh, nhặt được một cái vú cau từ trong khay trầu của bà nội xưa, đem đặt nó giữa trang giấy hôm nay. Không phải hình ảnh hay kỷ niệm về một cái vú cau, ý nghĩa hay “nội dung” gợi lên từ một cái vú cau, mà là một cái vú cau thật, nhỏ xíu, tai tái xanh. Không phải một cái núm cau giống như cái vú nghèo trên bộ ngực lép kẹp của cô giáo làng ốm nhom thương học trò như con ôm trò vào lòng dạy đánh vần “mờ-e-me-nặng-mẹ”. Cũng không phải một cái vú nghèo nhỏ như một cái núm cau trong khay trầu bà nội. Không như mà là. Mà đích xác là cái vú cau, một quả cau có cái vú nhỏ xíu được bà nội dùng con dao cau sắc lẹm cắt ra, bỏ đó trong khay trầu của bà và đứa bé nghèo nhặt làm đồ chơi nghèo của tuổi thơ nghèo. Một từ-sự-vật-vú, một vú-cau-sự-vật-từ, một sự-vật-từ-vú-cau Trang Thế Hy, cậu bé Trang Thế Hy, nhà thơ Trang Thế Hy đặt ra đó, giữa cuộc đời này, đem đến cho thế giới của chúng ta, mỗi người, một cái vú cau từ nay sẽ còn nguyên đấy mãi cùng ta, để ta sống cùng nó... Vậy đó, nhà thơ không mang đến cho chúng ta những ý nghĩa được chuyển tải bằng các từ, mà các từ sau đó trút hết nghĩa ra, trở thành trống rỗng bỏ đi. Nhà thơ chế ra những từ-sự-vật, đem đến và để lại đấy nguyên vẹn, nguyên vẹn chất sự vật giữa thế giới sự vật sống của chúng ta.
Có phải về phương diện này Nguyễn Ngọc Tư, bằng thế giới từ-sự-vật, sự-vật-từ cô khai phá được tận vùng đất phương Nam kỳ lạ mấy năm nay và đem đến, làm giàu cho thế giới sống của người Việt mình, là một nhà văn rất thơ, và rất gần với Trang Thế Hy.
Vậy mà lại còn có điều này nữa: cô gái nhà văn đáo để ấy, sau khi làm chấn động thế giới văn chương chúng ta bằng cả một hệ thống từ-sự-vật “đặc sản” miền Tây, bỗng tuyên bố rằng đừng cột chặt tôi mãi vào cái mớ từ tòn teng được mọi người tấm tắc ấy vì cái chất lạ của nó. Cái tôi muốn đem đến không phải là cái lạ, để mê hoặc người, mà là cái quen vô cùng kỳ lạ vẫn giấu kín trong mỗi chúng ta, mà ta chẳng bao giờ ngờ... Cô gái ấy không sợ những cuộc phiêu lưu mới, mà hình như cô đang im lặng lầm lũi lao vào. Bạn cô, anh Trang Thế Hy, đang nghĩ gì?
Tư thường lên với anh Trang Thế Hy rất bất ngờ, không mấy khi báo trước. Ghé qua rồi đi. Cũng có hôm ở lại. Anh Trang Thế Hy có kể với tôi rằng, mấy lần ở lại, thường cũng ít trò chuyện khuya, mặc dù cô biết người nhiều tuổi như anh rất ít ngủ. Và lần nào cũng vậy, cô ra đi không hề báo. Bốn hay năm giờ sáng se sẽ trở dậy, gỡ rất khẽ cánh cửa thật ra vẫn để mở suốt đêm, rón rén ra đi. Sáng anh dậy, thì Tư đã đi từ bao giờ. Nhà lại vắng tanh. Như Tư chưa hề đến.
Thật ra anh biết chứ, anh có ngủ đâu
Tư cũng biết rằng anh biết.
Mà không hề nói.
Cả hai
(Còn nữa).
NGUYÊN NGỌC
( SGTT.ON)
